یکی از روش های دولت ها در کشور های توسعه یافته به جهت کنترل بر بازار مسکن، استفاده از ابزاری با نام مسکن اجتماعی می باشد. ایده ای که برای اولین بار در کشور های تحت تاثیر جنگ جهانی دوم توسط دولت ها برای بهبود وضعیت مردم ناشی از خرابی های جنگ ابداع شده است. در این ایده، دولت ها مکلف به ساختن مسکن هایی به صورت انبوه می شوند و این مسکن ها را به حالت اجاره ای و یا اجاره به شرط تملیک و گاها فروش به صورت اقساطی و یا کم بها تر از بازار مسکن در آن کشور، در اختیار اقشار کم درآمد و یا میان درآمد قرار می دهند.
این اصل که دولت ها باید حامی شهروندان خود باشند و چه نیازی بالاتر از مسکن برای حمایت از یک شهروند با سطح درآمد پایین، موجب می شود تا دولت ها در دنیای امروز خود را موظف به دخالت در بازار مسکن نمایند. از آنجا که نمی توان قیمت مسکن را با ابزار های تحمیلی مهار نمود، دولت ها با کمک توان بالای خود در ساخت و ساز، با اصل پیشی گرفتن عرضه بر تقاضا تعادل مورد نظر خود را در بازار مسکن برقرار می کنند. در پی برقراری این تعادل علاوه بر قیمت مسکن، بازار اجاره بها نیز در یک مسیر مشخص، همسو با اهداف دولت ها قرار خواهد گرفت. در ادامه به چرایی و چگونگی اجرای مسکن اجتماعی در ایران می پردازیم.
سیاست مسکن اجتماعی در بدنه ی سیاست اجتماعی ایران
وقتی صحبت از سیاست اجتماعی یک دولت می شود، به یک تعریف ساده هدف تامین صحیح، سالم، کامل و ارزان نیاز های اولیه ی اجتماع خواهد بود. از این رو می توان به نقش پررنگ مسکن اجتماعی بر سیاست اجتماعی دولت های حاکم بر ایران پی برد. چرا که چه نیازی مهم تر از مسکن. تامین درست و کامل در کنار قیمت پایین این نیاز می تواند در روند کلی سیاست های اجتماعی هر کشوری تاثیرات عمیق بگذارد.
از این رو در کشور ایران به مانند هر کشور دیگری با توجه به دهک های هدف جامعه اقدام به ساخت و ساز مسکن اجتماعی شده است تا بتوان به نوعی بازار مسکن را در اختیار سیاست های اجتماعی کلان کشوری قرار داد. البته نمی توان روند اجرای کلی سیاست های ایجاد مسکن اجتماعی در ایران را بدون نقص دانست. تصمیمات احساسی، نبود هماهنگی میان دولت هایی که در پی هم می آیند، عدم تخصیص صحیح اعتبارات و حتی عدم استقبال توده ی مردم، در کلیات ماجرای مسکن اجتماعی در ایران دیده شده است. مواردی که هر یک می تواند به شکست یک برنامه ی کامل به جهت رسیدن به مسکن اجتماعی باشد.
ویژگی های مسکن اجتماعی
در بیان ویژگی های مسکن اجتماعی در اولین گام بهتر است به اهداف کلی در ساخت این گونه از مسکن اشاره داشته باشیم.
- کنترل تقاضای مسکن با برقراری تعادل میان عرضه تا تقاضا
- ایجاد یک ثبات نسبی در بازار مسکن و بازار های وابسته به آن
- جلوگیری از بحران های خطرناک جامعه به دلیل فشار های اقتصادی ناشی از اجاره نشینی
- کاهش نرخ بیکاری
- ایجاد یک تحرک در اقتصاد ملی
در ادامه ی ویژگی هایی که مسکن اجتماعی می تواند داشته باشد، باید به سراغ جامعه ی هدف این نوع از مسکن برویم. به هر حال اگر این جامعه ی هدف با سیاست کلی مسکن اجتماعی همخوانی نداشته باشد، قطعا استقبالی از مسکن مورد نظر نخواهد شد.
- زوج های جوان
- دهک های کم درآمد
- خانوار های بی سرپرست
- و...
وقتی صحبت از جامعه ی هدف می شود یعنی کسانی که به هر دلیلی صاحب ملک بوده و حاضر هستند در شرایط مسکن اجتماعی صاحب ملک بشوند. شناسایی این افراد می تواند یکی از دلایل موفقیت مسکن اجتماعی باشد. در ادامه ی ویژگی های یک مسکن اجتماعی می توان به شرایط ساخت آن اشاره کرد.
- سطح زیربنای مسکن ها چندان بزرگ نباشد و از 50 متر هم کوچک تر در نظر گرفته نشود.
- به صورت انبوه ساخته می شود.
- با مشارکت دولت همراه شده است.
- به صورت اجاره و یا اجاره به شرط تملیک در اختیار مردم قرار می گیرد، به گونه ای که حداکثر با پرداخت 30 درصد درآمد ماهیانه ی فرد، ساکن در این گونه از مسکن ها بشوند.
جایگاه مسکن اجتماعی در برنامه های کلان کشور ایران
از ابتدای انقلاب اسلامی تا همین سال های اخیر که دولت های متعددی در مسند اداره ی کشور فعالیت کرده اند، پرداختن به مسکن اجتماعی همواره یکی از مهمترین اولویت ها در طرح ریزی برنامه های کلان کشوری بوده است.
در برنامه دوم توسعه ی کشوری پرداختن به مسکن اجتماعی با هدف تامین مسکن اقشار کم درآمد به یکی از اهداف کلی برنامه تبدیل شده بود. کم تجربگی و شاید نبود ساختاری مشخص باعث بروز کاستی هایی در این برنامه بوده است. مواردی مانند در نظر نگرفتن بُعد خانوار های کم درآمد با مساحت پیشنهادی در ساخت خانه ها، یکسان بودن طرح خانه ها در ساخت و در نظر نگرفتن شرایط کلان اقلیمی از جمله ی این موارد بوده است. اما قدم های رو به رشد این هدف در برنامه دوم توسعه ی کشوری موجب دستاورد های بزرگی مانند کاهش شاخص جینی، کاهش بهای مسکن، کاهش نرخ تورم و اشتغال زایی مطلوبی بوده است.
در برنامه سوم توسعه ی کشوری موضوع مسکن استیجاری با شرایط اجاره به شرط تملیک مطرح شده بود. این ایده توانست به خوبی برای زنان بدون سرپرست و یا خانوار ها با سرپرست های ناتوان ایجاد مسکن را فراهم نماید. هر چند در مقام اجرا با کاستی های فراوانی همراه شده بود و این موضوع بیشتر در زمینه ی تامین منابع که قرار به 50 درصد سهم دولت و 50 درصد تسهیلات بانکی بود، خودش را نشان می داد.
موضوع مسکن اجتماعی در برنامه ی پنجم توسعه ی کشوری با طرح مسکن مهر همراه شده بود که با وجود قدم های بلند مسکن مهر نتواست رسالت خود را به درستی به سرانجام برساند. تا اینکه در این سال های اخیر همراه با برنامه ی ششم توسعه ی کشوری شاهد طرح 57 هزار واحدی با هدف حمایت از اقشار کم درآمد رو به رو هستیم. امید است که طرح پیش رو بتواند به نوعی اهداف مورد نظر دولت در جهت حمایت از اقشار کم درآمد را مرتفع سازد.
مطالب بیشتر:
